Բրուքլինում գործող շահույթ չհետապնդող «Արվեստի իրավունքի կենտրոնն» (Center for Art Law) անդրադարձել է Արցախում հայկական մշակութային ժառանգությանն՝ ընդգծելով, որ տարածաշրջանում դարեր շարունակ ապրել են հայերը։ Նկատի ունենալով անթիվ եկեղեցիների, գերեզմանոցների, պատմական և մշակութային այլ կարևոր շինությունների ու արտեֆակտների ջնջման Ադրբեջանի քաղաքականությունը՝ Հայաստանը դիմել է Արդարադատության միջազգային դատարան (ICJ)՝ Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիային (CERD) համապատասխան:
Այս նախադեպային գործով ՄՔԴ-ն ժամանակավոր միջոց է ընդունել, որը պարտավորեցրել է Ադրբեջանին դադարեցնել հայկական նյութական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը: Չնայած Հայաստանն ընդդեմ Ադրբեջանի գործը դեռևս անկախ է ՄՔԴ-ում (հանրային լսումները տեղի են ունեցել 2024թ. ապրիլին), Հայաստանի օգտին վճիռը կարող է վերջապես պատասխանատվության ենթարկել Ադրբեջանին և իրավական հարթություն ստեղծել այլ մարգինալացված խմբերի համար, որոնք բախվում են մշակութային ջնջման պետական քաղաքականությանը:
2023 թվականի սեպտեմբերին, իննամսյա ապօրինի շրջափակումից և Արցախի դեմ ռազմական հարձակում իրականացնելուց հետո, ադրբեջանական զինուժը կարողացել է արտաքսել տեղի էթնիկ հայ բնակչությանը՝ մատնելով ավելի քան 120,000 հայի փախուստի և արմատախիլ անելով այնտեղ գոյություն ունեցող երկուհազարամյա հայկական ներկայությունը։ Ադրբեջանը գնդակոծել է Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց տաճարն, ավերել եկեղեցիները, այդ թվում՝ Զորավոր Սուրբ Աստվածածինը, Սուրբ Սարգիսը և Սուրբ Հովհաննեսը, հողին հավասարեցրել Քարինտակ գյուղը, պղծել և քանդել հայկական խաչքարերն, ավերել գերեզմանոցները։ Ադրբեջանը սիստեմատիկ կերպով ջնջել է հուշարձաններից հստակորեն հայկական տարրերը, այդ թվում՝ արձանագրություններն ու խորհրդանիշները՝ իբրև «վերականգնման» նպատակով։
Վտանգված հայկական ժառանգությունը ներառում է մոտ 500 պատմական վայրեր և 6000 հուշարձաններ՝ ներառյալ առաջին հայալեզու դպրոցը, Դադիվանքի վանական համալիրը, 13-րդ դարի Գանձասար վանքը, Տիգրանակերտի հելլենիստական քաղաք-ավերակները, անթիվ այլ եկեղեցիներ, խաչքարեր և մշակութային առարկաներ, որոնք դարեր շարունակ պատմել են հայկական մշակութային ավանդույթների մասին։
Միավորված ազգերի կրթության, գիտության և մշակույթի կազմակերպությունը (ՅՈՒՆԵՍԿՕ) չի կարողացել պաշտպանել հայկական մշակութային ժառանգությունն Արցախում կամ Ադրբեջանում։ Այն չի պատժում պետություններին մշակութային ժառանգությունը ոչնչացնելու համար: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային ժառանգության մասին դրույթներից բխող որոշները կիրառվում են միայն զինված հակամարտությունների ժամանակ (օրինակ՝ 1954թ. Հաագայի կոնվենցիան և դրա երկրորդ արձանագրությունը) և չեն պաշտպանում հայկական ժառանգությունը խաղաղ ժամանակ: Այնուամենայնիվ, Ադրբեջանն իրագործել է մշակութային ոչնչացման քաղաքականության ամենակոպիտ դրսևորումներից մի քանիսը ենթադրյալ «խաղաղության» ժամանակ, երբ Բաքուն գրեթե ամբողջությամբ վերացրել է Նախիջևանի հայկական մշակութային ժառանգությունը։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն նաև անարդյունավետ էր, երբ առաջարկել է առաքելություն իրականացնել Արցախում՝ վերահսկելու հայկական մշակութային վայրերի կարգավիճակը 2020 թվականի վերջին Ադրբեջանի սկզբնական ռազմական հարձակումից հետո։ Այդ ժամանակ Ադրբեջանին հաջողվել է արգելել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին որևէ փաստահավաք առաքելություն իրականացնել տարածաշրջանում:
Միակ բանը, որ կարող է անել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն պետության դեմ, նրա գործողությունները հրապարակայնորեն դատապարտելն է, պետության մշակութային ժառանգությունը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկից հանելը և դադարեցնելը պետությանը ֆինանսական կամ տեխնիկական աջակցության տրամադրելը։ Սակայն, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն սխալմամբ ենթադրում է, որ Ադրբեջանը շահագրգռված է ռեսուրսներ հատկացնել հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման համար։
Ըստ երևույթին՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն իր ներդրումն է ունեցել Ադրբեջանի՝ «արվեստի լվացման» գործում՝ 2013 թվականին կազմակերպելով «Ադրբեջան՝ հանդուրժողականության երկիր» ցուցահանդեսը Փարիզի կենտրոնում և Ադրբեջանի փոխնախագահ և առաջին տիկին Մեհրիբան Ալիևային կոչելով «բարի կամքի դեսպան»։
Հեղինակների կարծիքով՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն կողմնակալ դերակատար է, որը մեղսակից է Ադրբեջանի կողմից մշակութային ոչնչացմանը։
