Ինչու՞ և ինչպե՞ս կնքվեց Մոսկվայի պայմանագիրը․ մաս 2

Genesis Armenia ուղեղային կենտրոնը հրապարակել է քգթ Աբրահամ Գասպարյանի և պատմաբան Արմեն Սարգսյանի՝ «Ինչու՞ և ինչպե՞ս կնքվեց Մոսկվայի պայմանագիրը» վերնագրով հոդվածի երկրորդ մասը (առաջին մաս), որը ներկայացնում ենք ստորև․

Մաս երկրորդ

1921թ․ մարտի 16-ին Մոսկվայում երկու միջազգայնորեն չճանաչված պետությունների՝ Խորհրդային Ոուսաստանի և Քեմալական Թուրքիայի (ՌԽՖՍՀ-ի և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարություն) միջև կնքվեց ռուս-թուրքական պայմանագիրը, որով լուծեցին բացակա պետությունների՝  Հայաստանին և Վրաստանին պատկանող տարածքների հարցը՝ այդպիսով ոտնահարելով միջազգային իրավունքի նորմերը։ Հայկական պատվիրակությունը չմասնակցեց թուրքական պատվիրակության պահանջով։ Թուրքական պատվիրակության պահանջով կոնֆերանսին չմասնակցեց նաև ՌԽՖՍՀ  Արտաքին գործերի ժողկոմի  տեղակալ հայազգի Լ․ Կարախանը։  Պայմանագիրը  կոչվեց «բարեկամության և եղբայրության պայմանագիր», բայց իրականում այն ռուս-թուրքական ռազմավարական դաշինք էր, որով կատարվեց  Հայաստանի նոր բաժանում։ Պայմանագիրը բաղկացած է նախաբանից, 16 հոդվածներից և  հավելվածից։  Առաջին հոդվածն իր մեջ ընդգրկում է երեք բաղադրիչ։ Առաջին մասում պայմանավորվող կողմերը հրաժարվում են ճանաչել որևէ խաղաղության պայմանագիր կամ այլ     միջազգային ակտ, որը անընդունելի կլինի կողմերից յուրաքանչյուրի համար։  Ակնհայտ է, որ սա առաջին հերթին  վերաբերում էր Սևրի պայմանագրին։ Սևրի պայմանագիրը ընդունելի չէր Ռուսաստանի համար ոչ այնքան Հայկական հարցի, որքան նեղուցների, Սև ծովի կարգավիճակի տեսակետից։ Երկրորդ պարբերությունում ամրագրվում է, որ «Թուրքիա հասկացության տակ ճանաչում էին Կ․Պոլսի օսմանյան խորհրդարանի կողմից մշակված և հռչակված 1920թ․ հունվարի 28-ի Թուրքական Ազգային ուխտի մեջ մտնող տարածքները»։ Երրորդ հատվածը  նշում է Թուրքիայի հյուսիսարևելյան սահմանը, որը նկարագրված էր հավելված «ա» և «բ»-ում  և գործում է առ այսօր։

Թուրքիայի հյուսիսարևելյան սահմանն  անցնում էր Ախուրյան ու Արաքս գետերով՝ թուրքական կողմում թողնելով Կարսի մարզը, Արդահանը, Արդվինը, նաև Սուրմալուի գավառը, որը երբևէ Թուրքիայի կազմում չի եղել և նույնիսկ ընդգրկված չէ Թուրքիայի «Ազգային ուխտի»  մեջ։  Սուրմալուի գավառը 3750 քառ․ կմ է, իսկ Բաթումի տարածքը, որը միացվեց Վրացական ՍԽՀ–ին՝ 3000 քառ․ կմ:

Երկրորդ հոդվածով Բաթումի խնդիրը լուծվեց Վրաստանի օգտին, չնայած «Ազգային ուխտով» Բաթումը մտնում էր թուրքական պահանջների ցանկում։ Թուրքիան համաձայնվում էր Վրաստանին «զիջել» Բաթումի քաղաքն ու նավահանգիստն այն պայմանով, որ ստեղծվի մարզի լայն ինքնավարություն։ Նավահանգստից Թուրքիան օգտվելու էր ազատ և անմաքս տարանցման իրավունքով։ Փաստորեն,  Խորհրդային Ռուսաստանը Բաթումին ստացավ  դե յուրե Հայաստանի Հանրապետության տարածք հանդիսացող և երբեք Թուրքիայի մաս չհանդիսացող  Սուրմալու գավառը  Արարատ լեռով  զիջելով։ Ի դեպ Գ․Չիչերինը, որը  ռուս  բացառիկ  քաղաքական գործիչներից էր, որ որպես կանոն, ռուսական շահը որոնում էր հայերի մեջ և ոչ թե թուրքերի, տեղի տվեց Վ․Լենինի, Ի․Ստալինի, Գ․ Օրջոնոգիձեի,  Պ․ Մդիվանու ճնշումներին, Մոսկվայի բանակցությունների ժամանակ  վերջնականապես հրաժարվեց մինչ այդ ունեցած իր հայանպաստ դիրքորուշումից ու հայտարարեց, որ իրենք չեն պնդի սահմանն անցկացնել Արփաչայից արևմուտք և Արաքսից հարավ:

Երրորդ հոդվածը ամբողջությամբ վերաբերում է Նախիջևանի մարզի կարգավիճակի և սահմանագծի հարցերի կարգավորմանը։ «Նախիջևանի մարզը սույն պայմանագրի 1 (գ) հավելվածում նշված սահմաններում կկազմի ինքնավար տարածք Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակաիությունը չի զիջի մի երրորդ պետության»։ Երրորդ պետություն ասելով բնական է նկատի է առնվում Հայաստանը։ Մոսկվայի պայմանագրով Նախիջևանի հանձնումը Ադրբեջանին Հայաստանի համար շոշափելի կորուստ ունենալուց բացի (5500 քառ. կմ), վտանգավոր  էր նաև ռազմավարական տեսակետից։ Փաստորեն, Հայաստանի թիկունքում` Արաքսի ձախ ափին, ստեղծվում էր թշնամական մի հենակետ, որը կապող օղակ է դառնում Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև և պոտենցիալ սպառնալիք ստեղծում առանձնապես Զանգեզուրի  համար։ Քանի որ Նախիջևանում էին գտնվում Թուրքական զորքերը, նրանք Մոսկվայի պայմանագրի համաձայն՝  1921թ․ ապրիլին  դուրս բերեցին Նախիջևանի մարզից, որը թուրքերը ռազմակալել էին իբր տեղի իսլամ ժողովրդի խնդրանքով՝  1920թ․ աշնանը։

Այսպիսով, Մոսկվայի պայմանագրի առաջին երեք հոդվածներով  և հավելվածով որոշվում էր թուրք-անդրկովկասյան սահմանագիծը։  Հստակեցվում էին Բաթումի ու Նախիջևանի կարգավիճակները և սահմանագիծը՝  համապատասխանաբար Վրաստանի, Հայաստանի  ու Թուրքիայի և Հայաստանի ու Նախիջևանի մարզի միջև։ Հոդված 6-րդում կողմերը փոխադարձաբար ուժը կորցրած են ճանաչում մինչ այդ պահը կնքված բոլոր պայմանագրերը, որոնք  չէին համապատասխանում երկու երկրների  շահերին։

8-րդ հոդվածում նշվում է, որ Թուրքիայի տերիտորիա ասելով  հասկացվում են այն տարածքները, որոնք գտնվում են Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության վերահսկողության ներքո։ Նաև Թուրքիան ազատվում էր ցարական Ռուսաստանի նկատմամբ ունեցած դրամական կամ այլ պարտավորությունից։

Պայմանագրի 15-րդ հոդվածով Ռուսաստանը պարտավորվում էր Անդրկովկասի հանրապետությունների նկատմամբ դիմել այնպիսի քայլերի, որպեսզի նրանք ճանաչեն Մոսկվայի պայմանագրի՝ իրենց վերաբերող հոդվածները։ «Ռուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասյան հանրապետությունների նկատմամբ դիմել քայլերի, որպեսզի այդ հանրապետությունների կողմից Թուրքիայի հետ կնքվելիք պայմանագրերում  անպատճառ ճանաչեն սույն պայմանագրի այն հոդվածները, որոնք անմիջաբար վերաբերում են իրենց»։ (Զուգահեռներ անցկացնենք այսօրվա կնքվելիք խաղաղության պայմանագրի և Արցախի ճակատագրի միջև)։

Մոսկվայի պայմանագիրը քեմալական Թուրքիայի մեծագույն դիվանագիտական հաղթանակն էր։ Այն իրավամբ համարում են «Բրեստ երկրորդ»։ Միջազգային հարաբերությունների  և դիվանագիտության պատմության  մեջ չկա նախադեպ, երբ պարտված ու ջախջախված երկրի  նոր կազմավորված և իր գոյության համար կենաց ու մահու պայքար մղող  մի կառավարություն իր կամքը թելադրի այն պետությանը, որից օգնություն և աջակցություն էր խնդրում։ Դա իրականում դավադիր գործարք էր Հայաստանի, ինչու չէ,  նաև  Վրաստանի թիկունքում։

Մոսկվայի պայմանագիրը, ինչպես նշել է պատմաբան  Ա․Հակոբյանը, ռազմաքաղաքական դաշինք էր Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև։ Մոսկվայի պայմանագիրը միջազգային տեսանկյունից անօրինական էր ոչ միայն նրա համար, որ  այն  կնքվեց  առանց Հայաստանի  մասնակցության, այլ նաև նրա համար, որ այն կնքելու ժամանակ ոչ բոլշևիկյան Ռուսաստանը և ոչ էլ քեմալական Թուրքիան միջազգայնորեն ճանաչված սուբյեկտներ չէին։ Միջազգային տեսակետից որևէ պայմանագիր կարող է համարվել օրինական, եթե այն ստորագրվել է միջազգայնորեն ճանաչված պետությունների օրինական իշխանության կողմից։ Ուրեմն, Մոսկվայի պայմանագիրը, միանշանակ,  անօրինական է ու անվավեր։ Բնական է,  Հայաստանի մասով ևս անվավեր է, քանի որ «պայմանագրերը կարող են վերաբերել  միայն պայմանագիրը ստորագրող կողմերին և որևէ պարտավորություն կամ իրավունք չեն ստեղծում պայմանագրի մաս չկազմող երրորդ կողմի համար՝ առանց վերջինիս համաձայնության»։ Միջազգային վերոհիշյալ օրենքի մասին 2025թ․ փետրվարի 13-ին  խոսեց նաև Ուկրաինայի նախագահ Զելենսկին՝  կապված ԱՄ-ի  և Ռուսաստանի միջև  նախատեսվելիք` առանց Ուկրաինայի բանակցությունների մասին։ Այսպիսով,  Մոսկվայի պայմանագիրը չէր կարող որևէ պարտավորություն պարունակել ՀԽՍՀ-ի համար, առավել ևս որոշել հայ-թուրքական և հայ-ադրբեջանական սահմանները (առանձնապես Նախիջևանի մասով)։ Շեշտենք նաև` Վիեննայի կոնվենցիայի 53-րդ հոդվածը, որում ամրագրված է պայմանագրերի իրավունքի մասին հետևյալը․ «Պայմանագիրն անվավեր է, եթե կնքվելու պահին հակասել է միջազգային հանրային իրավունքի անբեկանելի հիմնադրույթին»։

Արդարությունը պահանջում է ասել, որ համակարգային դավաճանություն կատարելուց հետո հայ կոմունիստները փորձեցին բողոքել Մոսկվայի պայմանագրի դեմ, մասնավորապես  Ա․ Բեկզադյանը, Ս․ Տեր-Գաբրիելյանը, Վ․ Տեր-Վահանյանը։ Օր․ Խորհրդային Հայաստանի Արտաքին գործերի ժողկոմ Ալեքսանդր Բեկզադյանը ՌԿ(բ)Կ կենտկոմին, Ազգությունների ժողկոմ Ի․Ստալինին, Արտաքին գործերի ժողկոմ Գ․Չիչերինին ուղված նամակում բողոքել է Մոսկվայի պայմանագրից և նշել դրա վտանգավոր հետևանքները։ Սակայն այդ բողոքները մնացին անպատասխան, բայց  շեշտենք նաև, որ չնայած բողոքներին,  ՀԿ(բ)Կ կենտկոմը և ՀՍԽՀ ղեկավար իշխանությունը չպայքարեցին Հայաստանի ու հայ ժողովրդի ազգային, կենսական շահերի պաշտպանության համար։

Եթե մեկ նախադասությամբ բնութագրենք Մոսկվայի պայմանագիրը, ապա այն ոչ միայն միջազգայնորեն անօրեն էր, այլև`  դժբախտություն   հայ ժողովրդի համար։

2021թ․ մարտի 16-ին` պայմանագրի 100-ամյակի  նախօրյակին, ՌԴ ԱԳՆ-ի  պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան հայտարարել է, որ «Անցած հարյուր տարիների ընթացքում իր քաղաքական, պատմական արդիականությունը չկորցրած Մոսկվայի պայմանագրի ոգուն և սկզբունքներին հետևելը Ռուսաստանի Դաշնության  և Թուրքիայի Հանրապետության միջև հարաբերությունների հետագա զարգացման գրավականն է»։ Իսկ 100 ամյակի կապակցությամբ Թուրքիայի խորհրդարանում իր ելույթի ժամանակ Թուրքիայում Ռուսաստանի դեսպան Ալեքսեյ Երխովը նշել է․ «երկու երկրների միջև բարեկամական հարաբերությունների հիմքը դրվել է 100 տարի առաջ, հատկապես կարևոր են մեր օրերում, երբ դրանից մեծապես կախված է տարածաշրջանի անվտանգությունը»։

Շարունակելի