ՀՀ-ն ու Ադրբեջանը համաձայնեցրել են խաղաղության համաձայնագրի տեքստը, սակայն երկկողմ լարվածությունը շարունակում է աճել․ Crisis Group

Լեռնային Ղարաբաղում Ադրբեջանի կողմից վերահսկողությունը հաստատելուց գրեթե երկու տարի անց, որի արդյունքում՝ ավելի քան 100,000 էթնիկ հայեր լքել են տարածքը, Երևանի և Բաքվի միջև խաղաղության համաձայնագիրը կարող է շուտով ստորագրվել։ Հայաստանը և Ադրբեջանը մարտին հայտարարել են, որ ավարտել են նման համաձայնագրի տեքստը։ Հարցն այն է, թե արդյոք նրանք կստորագրեն այն․ նշվել է Crisis Group-ի լայնածավալ վերլուծությունում։

Ինչպես ընդգծվել է, Ադրբեջանը պնդում է, որ դա չի անի մինչև Հայաստանի Սահմանադրությունը չփոխվի։ Հայաստանի ղեկավարները մեղադրում են Ադրբեջանին այս հարցը որպես պատրվակ օգտագործելու մեջ՝ խաղաղության համաձայնագիրը խափանելու համար։ Մինչ նրանք աշխատում են Սահմանադրությունը փոխելու ուղղությամբ, գործընթացը չի ավարտվի առնվազն ևս մեկ տարի։

Միևնույն ժամանակ, երկու հարավկովկասյան հարևանների միջև լարվածությունը աճում է։ Ադրբեջանը պարբերաբար մեղադրում է Հայաստանին հրադադարի խախտման մեջ։ Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող հարցերը նույնպես լիովին չեն լուծվել։ Բաքուն վախենում է, որ Երևանը մտադիր է այն վերադարձնել, մինչդեռ Երևանը հերքում է մեղադրանքը և պնդում, որ Բաքուն հարևաններին մղում է պատերազմի:

Ըստ Crisis Group-ի՝ ԵՄ-ը և դրա անդամ պետությունները կարող են աջակցել խաղաղության գործընթացին և նպաստել տարածաշրջանային խաղաղությանն ու անվտանգությանը՝

– խրախուսելով կողմերին ստորագրել խաղաղության համաձայնագիրը և օգնելով լուծել այն խնդիրները, որոնք խանգարում են դրան մոտ ապագայում, օրինակ՝ խթանելով փոխզիջում,

– առաջարկելով ներդրումներ, որոնք կարող են կատարվել երկու երկրների հակամարտությունից տուժած շրջաններում՝ համաձայնագրի ստորագրումից հետո, հատուկ ուշադրություն դարձնելով այն նախագծերին, որոնք կնպաստեն տարածաշրջանի տնտեսության ավելի լավ ինտեգրմանը աշխարհի մնացած մասի հետ,

– աջակցելով ռիսկերի նվազեցման միջոցառումներին, որոնք կարող են օգնել չեզոքացնել միջադեպերի պատճառով լարվածության սրման հեռանկարը, ինչը հատկապես մտահոգիչ է համաձայնագրի ստորագրումից առաջ ընկած ժամանակահատվածում։

Այնուամենայնիվ, հայ պաշտոնյաները պնդում են, որ Ադրբեջանի կողմից սահմանադրական հարցի վրա կենտրոնացումը պատրվակ է խաղաղ բանակցությունները խափանելու համար, և իրականում դա վտանգի տակ է դնում դրանց արդյունքը: Նոր սահմանադրությունը պետք է ընդունվի քվեարկածների մեծամասնությամբ և ստանա գրանցված ընտրողների 25 տոկոսի ձայները, ինչը դժվար կլինի հաղթահարել, հատկապես հաշվի առնելով հանրային դժգոհությունն այն բանից, ինչը շատերը համարում են Բաքվի ահաբեկչություն: Փաշինյանը կարող է նաև չունենալ քաղաքական կշիռ՝ այն ընդունելն ապահովելու համար: Նրա քաղաքական խոցելիությունն ընդգծվել է մարտ ամսին կայացած տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններում իր կուսակցության վատ արդյունքներով, ինչը կարող է վատ նշան լինել վարչապետի հետ այդքան սերտորեն կապված սահմանադրության համար: Եթե սահմանադրական հանրաքվեն ձախողվի, Բաքուն այն կներկայացնի որպես ապացույց այն բանի, որ Հայաստանը իրականում պատրաստ չէ խաղաղության: Վերսկսված հակամարտությունը կդառնա շատ ավելի հավանական:

Նույնիսկ եթե հանրաքվեն հաջողվի, մինչ այդ շատ բան կարող է սխալ ընթանալ: 2025 թվականի սկզբին սահմանի երկայնքով լարվածության աճ է եղել։ Չնայած իրավիճակը, կարծես, վերջերս հանդարտվել է, այն հեշտությամբ կարող է վերստին բորբոքվել։

Միևնույն ժամանակ, հարևանները մրցում են ռազմական դիրքերի համար։ Երկու երկրներն էլ զարգացնում են իրենց զինված ուժերը։ 2020 թվականից ի վեր երկու երկրներն էլ ավելի քան կրկնապատկել են իրենց պաշտպանական բյուջեները։

Աշխարհաքաղաքական միջավայրի փոփոխությունները կարող են ձևավորել Հարավային Կովկասի անվտանգության կարգը։ Ռուսաստանի պայքարը Ուկրաինայում և Ադրբեջանի հետ լավ հարաբերություններ ունենալու ցանկությունը ստիպել են Մոսկվային շարունակել հրաժարվել իր ավանդական կրկնակի դերից՝ որպես Հայաստանի անվտանգության երաշխավոր և որպես միջնորդ Բաքվի և Երևանի միջև։

Եթե Ուկրաինայում պատերազմն ավարտվի, շատերը կարծում են, որ Ռուսաստանը կարող է կրկին ուշադրություն դարձնել Կովկասին, չնայած այս գաղափարը մնում է ենթադրությունների ոլորտում։ Մինչդեռ ԱՄՆ-ն երկար ժամանակ հանդես է եկել որպես միջնորդ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, և վերջին տարիներին փորձել է խրախուսել Հայաստանի հեռացումը Ռուսաստանից։ Թրամփի վարչակազմը դեռևս չի որոշել, թե ինչպես է պատրաստվում վարվել Կովկասում։ Իրանը դարձել է Հայաստանի անվտանգության պոտենցիալ երաշխավոր, իսկ Թուրքիան մնում է Ադրբեջանի ամենամեծ աջակիցը, սակայն նրանց դերը ապագա ցանկացած հակամարտության մեջ դժվար է կանխատեսել։

Այս ֆոնին՝ ԵՄ-ն ձգտել է ավելի ակտիվ դեր ստանձնել՝ վերջին չորս տարիների ընթացքում միջնորդելով երկու երկրների միջև խաղաղության բանակցություններում, այդ թվում՝ նպաստելով Հայաստանի, Ադրբեջանի և ԵՄ-ի միջև եռակողմ հանդիպումներին և վստահության ամրապնդմանը։ Սահմանային լարվածությունը մեղմելուն ուղղված կոնկրետ քայլերից մեկը դաշինքի կողմից քաղաքացիական դիտորդական առաքելության տեղակայումն էր Ադրբեջանի սահմանի հայկական կողմում։ Հաշվի առնելով, որ երկկողմանի խաղաղության համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելուց հետո դիտորդները պետք է հեռանան սահմանից՝ ԵՄ-ի և Հայաստանի պաշտոնյաները նշում են, որ հույս ունեն պահպանել առաքելությունը երկրում՝ միաժամանակ վերանայելով դրա մանդատը, հնարավոր է՝ այն վերափոխելով օգնության առաքելության՝ Հայաստանի սեփական սահմանային կառավարման կարողությունները զարգացնելու համար, օրինակ՝ սահմանապահներին և մաքսային գործակալներին վերապատրաստելով, միաժամանակ պահպանելով սահմանից հեռու մնալու համաձայնագիրը։