ՀՀ-ի հետ խաղաղության պատուհանը կարող է փակվել․ Ադրբեջանը վտանգում է տարածաշրջանային նոր կարգը․ Foreign Affairs
Վերջին հաջողության ֆոնին՝ Ադրբեջանը կանգնած է կարևոր ընտրության առաջ։ 36 ամիս տևած բանակցություններից հետո այն այժմ ունի հազվագյուտ հնարավորություն՝ հասնելու ավելի երկարատև խաղաղության Հայաստանի հետ։ Մարտի կեսերին Բաքվի և Երևանի՝ Հայաստանի մայրաքաղաքի պաշտոնյաները հայտարարել են, որ ավարտել են երկար սպասված խաղաղության համաձայնագրի տեքստը։ Եթե այն պաշտոնականացվի, պայմանագիրը վերջնականապես վերջ կդնի մի ժամանակ անհաղթահարելի հակամարտությանն՝ ամրապնդելով նոր կարգը Հարավային Կովկասում․ այս մասին նշվել է Foreign Affairs գործակալության լայնածավալ հոդվածում։
Այդուամենայնիվ, պարզ չէ, թե արդյո՞ք Ադրբեջանը կօգտվի այս հնարավորությունից։ Տեսնելով իրեն ուժեղ դիրքում՝ այն պահանջել է լրացուցիչ զիջումներ Հայաստանից և, կարծես, չի շտապում կնքել համաձայնագիրը։ Միևնույն ժամանակ՝ չնայած նրա նավթի և գազի վրա կենտրոնացած տնտեսությունը վերջին տարիներին մեծ բարգավաճում է բերել, այդ ձեռքբերումները փխրուն են, և դիվերսիֆիկացման համար քիչ ջանքեր են գործադրվել։ Նույնիսկ էներգակիրների գների չնչին անկումը, ինչն արդեն տեղի է ունենում 2025 թվականին, կարող է անկայունացնել պետական ֆինանսները և բացահայտել ավելի խոր խոցելիություններ, այդ թվում՝ սոցիալական անհավասարության աճը և հանրային դժգոհությունը։ Ավելի քան 20 տարի իշխանության գլուխ գտնվող Ադրբեջանի առաջնորդ Իլհամ Ալիևը շարունակել է ուժեղացնել իր քաղաքական վերահսկողությունը և ճնշել այլախոհությունը՝ հենվելով երկրի տնտեսական աճի և ազգային ուժի պատմության վրա՝ բնակչությանը գոհ պահելու համար։
Այս թույլ կողմերը, զուգորդված տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական անորոշության հետ, Ադրբեջանի վերելքը դարձնում են անկայուն։ Եթե Ուկրաինայում պատերազմը սկսի մեղմանալ, Ռուսաստանը կարող է վերակենտրոնանալ այն տարածաշրջանի վրա, որտեղ այն դեռ կարող է վերահսկողություն իրականացնել, այդ թվում՝ իր նախկին վաղեմի դաշնակից Հայաստանի նկատմամբ։ «Նույնիսկ դրանից զատ՝ Մոսկվան կարող է հզոր փչացնող լինել, հատկապես, եթե խաղաղության համաձայնագիր չստորագրվի, և Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև տրանսպորտային կապերը մնան փակ։ Նման սցենարում Կրեմլը կարող է կրկին իրեն պարտադրել որպես տարածաշրջանային կապի հիմնական երաշխավոր՝ իր սեփական պայմաններով։ Եվ առանց խաղաղության համաձայնագրի՝ Ադրբեջանը կարող է հայտնվել տնտեսապես խոցելի, քաղաքականապես գերծանրաբեռնված և ռազմավարական լճացման վտանգի տակ։ Խաղաղության ավելի լայն դիվիդենտներից, այդ թվում՝ օտարերկրյա ներդրումներից և տարածաշրջանային տնտեսական ինտեգրումից զուրկ՝ Ադրբեջանը կարող է նաև կորցնել իր երկրում ավելի կայուն քաղաքական կարգ կառուցելու հնարավորությունը։ Արդյունքում՝ Հարավային Կովկասը կարող է մնալ թակարդում՝ զրկվելով այն հնարավորությունից, որը, հնարավոր է, տարածաշրջանի լավագույն հնարավորությունն էր իր երեք պետությունների միջև իմաստալից համագործակցության համար», – գրել է գործակալությունը։
Այն հիշեցրել է, որ 2022 թվականի սկզբից սկսած Ռուսաստանի անվտանգության երաշխիքները խաթարվել են՝ հստակ ուղերձ հղելով Հայաստանի կառավարությանը և Լեռնային Ղարաբաղի էթնիկ հայ բնակչությանը, որ խաղաղապահներն այլևս չեն միջամտի նրանց պաշտպանելու համար։ Այդ ուղերձը հաստատվել է 2023 թվականի սեպտեմբերին, երբ Ադրբեջանը սկսել է լայնածավալ ռազմական գործողություն՝ մի քանի ժամվա ընթացքում գրավելով ամբողջ Լեռնային Ղարաբաղն՝ առանց Ռուսաստանի դիմադրության:
Միևնույն ժամանակ՝ Ալիևի կառավարությունն օգտագործում էր աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերը՝ տարածաշրջանային ավելի մեծ ազդեցություն ձեռք բերելու համար: Պատժամիջոցներով Արևմուտքից կտրված Մոսկվան սկսել էր ապավինել այլընտրանքային առևտրային ուղիներին, մասնավորապես՝ այսպես կոչված Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային միջանցքին, որը Մոսկվայից անցնում է Ադրբեջանի և Իրանի միջով դեպի Պարսից ծոցի նավահանգիստներ: Չնայած այս երթուղու ենթակառուցվածքները դեռևս զարգանում են, այն դարձել է կենսականորեն կարևոր ուղի մեկուսացված Ռուսաստանի համար և ամրապնդել է Ադրբեջանի դիրքերը Կրեմլի դեմ: Ռուսաստանի թուլացման հետ մեկտեղ Ադրբեջանը նաև խորացրել է իր ռազմավարական կապերը Թուրքիայի հետ: Մոսկվան հասկանում էր, որ Բաքվի հետ բախվելը վտանգում էր սրել Թուրքիայի հետ իր բարդ և ռազմավարական առումով կարևոր հարաբերությունները: Սակայն Ադրբեջանի համար Հայաստանի հետ խաղաղությունը Ուկրաինայում պատերազմի բացած մի քանի հնարավորություններից միայն մեկն էր: Մինչ Եվրոպան փորձում էր նվազեցնել իր կախվածությունը ռուսական էներգիայից, Բաքուն հայտնվեց որպես մասնակի այլընտրանք: Չնայած ադրբեջանական գազի մատակարարումները չէին կարող մրցակցել ռուսական արտահանման մասշտաբների հետ, դրանք բավարար էին Եվրոպայի էներգետիկ անվտանգությունն ամրապնդելու համար, մասնավորապես՝ ավելի համեստ կարիքներ ունեցող հարավային Եվրոպայի երկրների համար:
Այնուամենայնիվ, շահույթն ավելի համեստ էր, քան Բաքվում ոմանք կարող էին կանխատեսել: Չնայած համաշխարհային էներգակիրների գների բարձրացմանը, գազի արտահանումն այդ չորս տարիների ընթացքում բերել է մոտ 12 միլիարդ դոլար: Հեռանկարը ավելի է մթագնում Եվրոպայի դժկամությամբ՝ ընդլայնելու իր էներգամատակարարման ենթակառուցվածքներն՝ ադրբեջանական գազի ավելի շատ արտահանում ստանալու համար, քայլ, որը որոշ անդամ պետություններ համարում են դաշինքի կլիմայական հավակնոտ նպատակներին հակասող:
Սակայն այս նոր աշխարհաքաղաքական ազդեցությունը չի պաշտպանել Ադրբեջանին տարածաշրջանային լարվածությունից, հատկապես հարևան Իրանի հետ: Հարաբերությունները կտրուկ վատթարացել են 2020 թվականի պատերազմից հետո, երբ Ադրբեջանը վերահսկողություն հաստատեց Իրանի հետ սահմանի մեծ հատվածի վրա և ամրապնդեց Բաքվի կապերը Թեհրանի մրցակիցների՝ Թուրքիայի և Իսրայելի հետ: 2023 թվականի սկզբին Թեհրանում Ադրբեջանի դեսպանատան վրա զինված հարձակումը, որը Բաքվում լայնորեն ընկալվում էր որպես Իրանի իշխանությունների կողմից հանդուրժելի, եթե ոչ կազմակերպված, նշանավորեց ադրբեջանա-իրանական հարաբերությունների ամենացածր կետը։
Չնայած լարվածությունն այդ ժամանակվանից ի վեր մեղմացել է, Իրանը կորցնում է Բաքվի նկատմամբ իր երկարատև լծակները, այդ թվում՝ Նախիջևանի՝ Իրանի սահմանին գտնվող ադրբեջանական էքսկլավի հետ իր պատմական հարաբերությունները: 2025 թվականի մարտին Թուրքիան և Ադրբեջանը բացել են Նախիջևանը Թուրքիայի գազային ցանցին միացնող նոր գազատարը և այդպիսով նվազեցրել Նախիջևանի՝ տասնամյակներ շարունակ իրանական էներգիայից կախվածությունը: Եթե Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղության համաձայնագիրով բացվի Ադրբեջանից դեպի էքսկլավ ուղիղ ցամաքային միջանցք Հայաստանի հարավով, Իրանը կկորցնի ազդեցության ևս մեկ կետ: Նման փոփոխությունը կնվազեցնի Իրանի դերը ոչ միայն էներգետիկ տարանցման, այլև՝ տարածաշրջանային առևտրի մեջ, որտեղ այն երկար ժամանակ ծառայել է որպես թուրքական ապրանքների միջանցք դեպի Կենտրոնական Ասիա: Եվ դա ավելի կխթանի Թուրքիայի տարածաշրջանային ազդեցությունը։
Իրանը նաև ավելի խորը մտահոգություններ ունի Ադրբեջանի վերաբերյալ. իր միջուկային ծրագրի շուրջ ապագա հակամարտության դեպքում՝ Բաքուն կարող է ծառայել որպես Իսրայելի ռազմական գործողությունների ցատկահարթակ:
Ադրբեջանի պաշտոնյաները, կարծես, ենթադրում են, որ իրենց երկրի դիվանագիտական մոտեցումն Իսրայելին և աշխարհագրական մոտեցումն Իրանին Բաքվին անփոխարինելի կդարձնի ԱՄՆ երկարաժամկետ շահերի համար՝ անկախ նրանից, թե ով է նստած Սպիտակ տանը: Եթե Իրանի, Իսրայելի և Միացյալ Նահանգների միջև լարվածությունը մեծանա, Թեհրանը կարող է հարձակվել Ադրբեջանի վրա կամ օգտագործել իր ազդեցությունը շիա հոգևորականների վրա՝ ներքին անկարգություններ հրահրելու համար, հատկապես, եթե Բաքուն, կարծես, աջակցում է Իսրայելին:
Միևնույն ժամանակ՝ Ադրբեջանը խոչընդոտել է տարածաշրջանային կայուն խաղաղության պատմական հնարավորությանը: Հայաստանի հետ գործարքի հետաձգմամբ՝ Բաքուն երկու հիմնական պահանջ է ներկայացրել՝ փոփոխություններ կատարել Հայաստանի սահմանադրության մեջ, և ապահովել անխափան ցամաքային միջանցք, որը կապում է մայրցամաքային Ադրբեջանը Նախիջևանի էքսկլավի հետ:
Թուրքիայի դերը նույնպես կարևոր կլինի: Անկարան Հարավային Կովկասը համարում է իր ռազմավարական ներքին տարածքի մի մասը։ Թուրքիայի տարածաշրջանային ավելի ուժեղ դերը կօգնի նաև Ադրբեջանին, որը, վերջին հաշվով, հույսը դնում է Թուրքիայի վրա՝ Ռուսաստանի ցանկացած նորացված ճնշման հակակշռման համար: Հարցը ոչ թե այն է, թե արդյո՞ք խաղաղության պայմանագիրը ցանկալի է, այլ այն, թե արդյո՞ք այն կարող է ապահովվել մինչև այն պատուհանի փակվելը, որը հնարավոր է դարձրել այն։ Որքան երկար է կարգավորման գործընթացը հետաձգվում, այնքան ավելի խոցելի կդառնա գործընթացը փոփոխվող քաղաքական հոսանքների և արտաքին միջամտության նկատմամբ: Հայաստանի ներքին անկայունությունը, համաշխարհային ուշադրության նվազումը և Ռուսաստանի վերականգնված հետաքրքրությունը կարող են խաթարել վերջին երեք տարիների ընթացքում ձեռնարկված դրական քայլերը:
