Առանց վերադարձի և արդարադատության՝ վաշինգտոնյան փաստաթղթերը չեն վերջացնի հակամարտությունը և չեն բերի խաղաղություն. Արտակ Բեգլարյան
ՀՀ-Ադրբեջան-Վաշինգտոն համատեղ հռչակագիրն ու առանձին համաձայնագրերը ողջունվել են որպես երկար սպասված դիվանագիտական առաջընթաց՝ սահմանների ճանաչում, տարածքային պահանջներից հրաժարում, ուժի կիրառման արգելք և նոր կապակցման նախագծեր, այդ թվում՝ «Թրամփի երթուղին՝ միջազգային խաղաղության և բարգավաճման համար» (TRIPP). գրել է Արցախի Հանրապետության նախկին պետական նախարար, Մարդու իրավունքների նախկին պաշտպան Արտակ Բեգլարյանը News Week պարբերականում հրապարակված հոդվածում:
«Դիվանագետների համար դա հաջողություն էր թվում։ Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախ) 150,000 քրիստոնյա հայերի համար, որոնք էթնիկ մաքրագործվել և լիովին տեղահանվել են 2020 և 2023 թվականներին, դա անհետացման էր նման»,- գրել է Բեգլարյանը:
Նրա խոսքով՝ այս տեքստերում ոչ մի հղում չկա հակամարտության հիմնական զոհերին՝ այն ժողովրդին, որը հազարամյակներ շարունակ ապրել է իր նախնիների հայրենիքում։
Ինչպես նշել է Բեգլարյանը, համաձայնագիրը շեշտը դնում է ինքնիշխանության, սահմանների և բարիդրացիական հարաբերությունների վրա։ Խորհրդանշականորեն, այն նույնիսկ դատապարտում է անհանդուրժողականությունը, ատելությունը և ծայրահեղականությունը։ Սակայն այն չի անդրադառնում տեղահանված հայերին, պայմաններ չի սահմանում նրանց անվտանգ վերադարձի համար և չի ճանաչում տների, եկեղեցիների և գերեզմանատների ոչնչացումը ադրբեջանական օկուպացիայի տակ։
Փոխարենը, հռչակագիրը խոսում է «թշնամության գլուխը փակելու» և «վրեժխնդրության» մերժման մասին՝ անտեսելով այն փաստը, որ Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղը հայերից դատարկել է շրջափակման, ռմբակոծության և վախի միջոցով։ Այդ իրականությունը ցեղասպանություն է որակվել Ցեղասպանության գիտնականների միջազգային ասոցիացիայի, ՄԱԿ-ի ցեղասպանության կանխարգելման հարցերով առաջին հատուկ խորհրդական Խուան Մենդեսի և Միջազգային քրեական դատարանի առաջին դատախազ Լուիս Մորենո Օկամպոյի կողմից։ Միևնույն ժամանակ, Freedom House-ը, Եվրախորհրդարանը և շատ այլ հաստատություններ այն անվանել են էթնիկ զտում։ Հատկանշական է, որ 2024 թվականի հոկտեմբերի 23-ին նախագահ Դոնալդ Թրամփն ինքը հրապարակավ ճանաչել է, որ «հայ քրիստոնյաները սարսափելիորեն հալածվել և բռնի տեղահանվել են Արցախում»։
Ստորագրված փաստաթղթերում նաև խուսափում են Բաքվում դեռևս պահվող հայ պատանդների մասին հիշատակելուց։
«Դրանք խուսափում են անդրադառնալ մեր հին քրիստոնեական հայրենիքում տեղի ունեցող մշակութային ոչնչացմանը։ Սա խաղաղություն է առանց մարդկանց՝ ստեղծված դիվանագետների և քաղաքական գործիչների համար, բայց կույր այն համայնքների նկատմամբ, որոնք վճարել են հակամարտության և զանգվածային վայրագությունների գինը», – գրել է նախկին պաշտոնյան։
Նա հավելել է, որ տասնամյակներ շարունակ Ադրբեջանի պետական քաղաքականությունը սնուցել է հայերի նկատմամբ ատելությունը։ Նրա դպրոցները երեխաներին սովորեցնում են ատել հայերին որպես թշնամիների։ Բաքվում ցուցադրվել են զոհված հայ զինվորների մանեկեններ։
Վայրագությունների մեղավորներին հերոսներ են ճանաչել։ Նախագահ Ալիևը հայտարարել է, որ Ադրբեջանի երիտասարդությունը դաստիարակվել է հայերին ատելով։
Այլ միջազգային հաստատությունների շարքում, 2021 թվականին ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանը հաստատել է այս պետականորեն ղեկավարվող հայերի նկատմամբ ատելության քաղաքականությունը։ Եվ այնուամենայնիվ, նոր համաձայնագիրն անփոփոխ է թողնում այն իրականությունը, որ նախագահ Ալիևը դեռևս Հայաստանը անվանում է «Արևմտյան Ադրբեջան» և պահանջում է արտատարածքային միջանցքներ հայկական ինքնիշխան տարածքում։
«Ատելության դեմ պայքարի թղթային խոստումը ոչինչ չի նշանակում, երբ ատելությունը մնում է պետական դոկտրին, և արդարադատությունը միտումնավոր անտեսվում է», – գրել է հեղինակը։
Ըստ նրա՝ որպեսզի այս խաղաղության շրջանակը դառնա ավելին, քան խորհրդանշական դիվանագիտություն, անհրաժեշտ են առնվազն երկու տարր.
- Լեռնային Ղարաբաղի հայ ժողովրդի կոլեկտիվ, անվտանգ, արժանապատիվ, արագ և կայուն վերադարձ՝ բոլոր պատանդների ազատ արձակման, մշակութային ժառանգության և մասնավոր սեփականության պաշտպանության հետ մեկտեղ: Սա ընտրովի չէ. դա իրավական իրավունք և միջազգային պարտավորություն է, որը վերահաստատվել է ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանի 2023 թվականի նոյեմբերի 17-ի որոշմամբ, ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհրդի 40 անդամ պետությունների (ներառյալ Միացյալ Նահանգները) համատեղ հայտարարությամբ, որն ընդունվել է 2023 թվականի հոկտեմբերի 11-ին և ԱՄՆ Կոնգրեսի 87 անդամների կողմից այս տարվա սկզբին:
- Ադրբեջանի պետականորեն հովանավորվող հակահայատյաց քաղաքականության վերացում: Իսկական խաղաղությունը պահանջում է դասագրքերի վերաշարադրում, քարոզչության դադարեցում և բռնության գովաբանման դադարեցում: Առանց դրա հաշտեցումը և կայուն խաղաղությունը կմնան։
«Որպես Լեռնային Ղարաբաղի նախկին մարդու իրավունքների պաշտպան (օմբուդսմեն) և պետական նախարար՝ նույնիսկ իմ կույր աչքերով ես ականատես եմ եղել տառապանքների այնպիսի մասշտաբների, որոնք ոչ ոք չպետք է ընդունի: Այնուամենայնիվ, ես չեմ ատում սովորական ադրբեջանցիներին: Մեր պահանջը վրեժխնդրությունը չէ: Այն արդար, արժանապատիվ, ներառական, համապարփակ և կայուն խաղաղության համար է: Սրանք դատարկ խոսքեր չեն, այլ միջազգային իրավունքի սկզբունքներ և նորմեր՝ սկզբունքներ, որոնք կիրառվում են այլ հակամարտություններում և սկզբունքներ, որոնք չպետք է մերժվեն մեզ համար։
Նախագահ Թրամփն այժմ ունի ընտրություն։ Նա կարող է նշել օգոստոսի 8-ը որպես պատմական նվաճում և ևս մեկ մեծ գործարք, կամ կարող է ապահովել, որ այն դառնա իրական խաղաղության հիմք։ Այս ամոթալի գործարքի համար պատասխանատու հայ և ադրբեջանցի առաջնորդներն արդեն շշնջացել են նախագահ Թրամփին Նոբելյան խաղաղության մրցանակ շնորհելու մասին։ Բայց արդյո՞ք զանգվածային վայրագությունների օրինականացումը արժանի է աշխարհի ամենաբարձր խաղաղության պատվին։
Եվ մեր ժողովուրդը չի լռելու։ Մենք կվիճարկենք քաղաքական գործիչների և դիվանագետների կողմից ներկայացված ցանկացած պատմություն, որը ջնջում է մեր իրավունքներն ու մեր գոյությունը։ Առանց վերադարձի և արդարադատության՝ այս փաստաթղթերը չեն վերջացնի հակամարտությունը և չեն բերի խաղաղություն։ Դրանք միայն կամրապնդեն մեր ողբերգությունը և կխրախուսեն զանգվածային վայրագությունների մեղավորներին՝ նոր ողբերգություններ հրահրելով Հարավային Կովկասի ժողովուրդների և, ի վերջո, մարդկության համար» – եզրափակել է Բեգլարյանը։
