Հայաստան և Ադրբեջան. դժվարին ճանապարհ դեպի երկարատև խաղաղություն․ International Crisis Group
Հայաստանն ու Ադրբեջանն ավարտել են խաղաղության համաձայնագրի տեքստը, սակայն Բաքուն հայտարարում է, որ չի ստորագրի, մինչև Հայաստանը չփոփոխի իր սահմանադրությունը։ Երևանը մշակում է նոր կանոնադրություն, սակայն հայ ընտրողները կարող են մերժել այն հանրաքվեի ժամանակ, ինչը կարող է խափանել համաձայնագիրը։ Արտասահմանյան գործընկերները պետք է խթաններ տրամադրեն համաձայնագրի ստորագրման համար, մասնավորապես՝ ներդրումներ կատարելով տրանսպորտային ենթակառուցվածքներում, որոնք անհրաժեշտ կլինեն սահմանների վերաբացումից հետո։
Այս մասին նշվել է պատերազմական հարցերի շուրջ կենտրոնացած International Crisis Group կառույցի լայնածավալ վերլուծությունում։ Ինչպես նշվել է օգոստոսի 8-ին ՀՀ- Ադրբեջան- ԱՄն Սպիտակ տանը կայացած արարողության ժամանակ տեսարանը դրական էր՝ ժպիտներով և ձեռքսեղմումներով։ Սակայն Կովկասում երկու պետությունների միջև վստահությունը դեռ ցածր է, քանի որ յուրաքանչյուրը շարունակում է վախենալ, որ մյուսը ծրագրեր ունի իր տարածքում։
Հայաստանում շատ քաղաքացիներ վաղուց կարծում են, որ Բաքուն մտադիր է մոտ ապագայում հարձակվել իրենց երկրի վրա։ Այդ մտահոգությունները սրվել են Բաքվի կողմից տարիների ռազմատենչ հռետորաբանությամբ, որը չի մեղմացել նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը 2023 թվականի հարձակման ժամանակ ամբողջական վերահսկողություն է հաստատել Լեռնային Ղարաբաղում և շրջակայքում, որի արդյունքում՝ տեղահանվել է ավելի քան 100,000 էթնիկ հայ բնակչություն: Ի տարբերություն դրա՝ ադրբեջանցիների անհանգստությունը վերաբերում է ապագային. նրանք անհանգստանում են, որ Հայաստանն ինչ-որ պահի կվերականգնի ռազմական առավելությունը, կօգտագործի այն Ղարաբաղը վերադարձնելու համար: Չնայած հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման գործարքը չի երաշխավորի երկարատև խաղաղություն, այն թույլ կտա հայերին և ադրբեջանցիներին սկսել վայելել խաղաղության խոստացած օգուտները: Պատուհանը հավերժ բաց չի լինի. Բաքուն և Երևանը պետք է փնտրեն փոխզիջում՝ խուսափելու համար այն իրավիճակից, երբ խաղաղության համաձայնագիրը հնարավոր է միայն սահմանադրական հանրաքվեից հետո: Միջին դիրք գտնելը կարող է նշանակել համաձայնագրի ստորագրում, բայց վավերաց0ման հետաձգում մինչև Հայաստանը փոխի սահմանադրությունը։
Նման փոխզիջման համաձայնվելը կբխեր Ադրբեջանի շահերից՝ հաշվի առնելով հանրաքվեի անկանխատեսելիությունը և այն հնարավորությունը։ Իր ուժի դիրքից ելնելով՝ Ադրբեջանը շարունակել է պահանջներ ներկայացնել Հայաստանին՝ թե՛ խաղաղության բանակցությունների անմիջական համատեքստում, թե՛ դրանից դուրս։ Բաքուն կարծում է, որ կարող է պայմաններ թելադրել Հայաստանին։ Ադրբեջանի պաշտոնյաները, կարծես, հետաքրքրված են խաղաղության համաձայնագրի կնքմամբ, սակայն քիչ են հետաքրքրված փոխզիջմամբ։ Արդյունքում՝ Հայաստանը համաձայնել է Բաքվի բոլոր պահանջներին՝ բացառությամբ մեկի։ Այն համաձայնել է Մինսկի խմբի լուծարմանը, միակողմանի զիջումների է գնացել սահմանազատման հարցում և, ըստ էության, հրաժարվել է փախստականների՝ Ղարաբաղ վերադարձից։ Երևանն ազդանշաններ է տվել, թեև երկիմաստ, որ պատրաստ է կատարել նաև սահմանադրական փոփոխություններ, չնայած դա չի անի մինչև 2026 թվականը, երբ նախնականորեն նախատեսվում է նոր սահմանադրության վերաբերյալ հանրաքվե։ Նոր ազգային կանոնադրության ընդունումն այն զիջումներից մեկն է, որը ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը չի կարող անել ինքնուրույն. հայ ընտրողները պետք է հաստատեն այն։
Կառավարությունը կխնդրի ընտրողներին, ըստ էության, վավերացնել իրենց պարտությունը այն ժամանակ, երբ 2020 և 2023 թվականների պարտություններից ստացած տրավման դեռ թարմ է։ Ընտրողների հիասթափությունը խորացնում է այն զգացումը, որ Ադրբեջանը շարունակում է ինչ-որ բաներ խլել Հայաստանից բանակցությունների սեղանի շուրջ, բայց փոխարենը քիչ բան է տալիս։ Փաշինյանը փորձում է նաև փոխել երկրի ընկալումներին իր մասին։ Վերջին երկու տարիների ընթացքում ելույթների, սոցիալական ցանցերում արշավների և ազգային խորհրդանիշների փոփոխության միջոցով՝ նա փորձել է կառուցել նոր ազգային պատմություն այն մասին, ինչը անվանում է «իրական Հայաստան»։ Դա նշանակում է, օրինակ, այլևս չդիտարկել Արարատ լեռը որպես կորսված հայկական տարածք։ Դա նաև ենթադրում է Ղարաբաղը վերադարձնելու ծրագրերից հրաժարվել։
Այս ջանքերը ծառայում են ներքին քաղաքական նպատակների. նախկին կառավարությունների (և ներկայիս ընդդիմության) գաղափարախոսական սկզբունքներն իսկապես հիմնված էին «պատմական Հայաստանի» գաղափարի վրա։ Այն նաև փորձում է անտեսել հայկական սփյուռքի խմբերին, որոնք քննադատաբար են վերաբերել Փաշինյանի փոխզիջման փորձերին։ Խաղաղության համաձայնագրի հեռանկարները մշուշոտող մեկ այլ գործոն է եղել մարտերի վերսկսման վախը։ Հայաստանում շատերը շարունակում են անհանգստանալ, որ Ադրբեջանը կօգտագործի իր գերիշխող դիրքն՝ ուժով գրավելու հայկական տարածքը։ Իրականում, Ալիևը վերջին տարիներին պնդել է, որ Հայաստանը պատմական «Արևմտյան Ադրբեջանն»։ Հայերի վախերի կենտրոնում եղել է նաև «Զանգեզուրի միջանցք»։ Ե՛վ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանն անհամբեր սպասում էին Թրամփի նոր վարչակազմի իշխանության գալուն՝ տեսնելով Վաշինգտոնին սիրահետելու, ինչպես նաև խաղաղությունն ամրապնդելու հնարավորություն։ Տրանսպորտային պայմանավորվածության շրջանակը, որն այժմ հայտնի է որպես «Թրամփի երթուղի», անորոշ է, բայց, կարծես, բացառում է «Զանգեզուրի միջանցքի» վերաբերյալ շատ հայերի պատկերացրած ամենավատ սցենարը։ Սպիտակ տան անակնկալ միջամտությունը բանակցություններին նաև հույսեր է արթնացրել երկու կողմերի մոտ, որ Վաշինգտոնը հոգ է տանում իրենց շահերի մասին, ինչը պետք է մեղմի լարվածությունը։ Սակայն հանգստությունը մնում է անկայուն, և դիվանագիտական առաջընթացին չհետևելը կարող է հեշտությամբ հանգեցնել զենքի ճոճանակի վերադարձի։ Այսպիսով, համաձայնագիրը մի շարք կարևոր հարցեր է թողնում չլուծված։ Վիճելի հիմնական հարցերը, այդ թվում՝ թե ինչպե՞ս և ու՞մ կողմից պետք է իրականացվեն մաքսային ստուգումները, ինչպե՞ս պետք է ապահովվի անվտանգությունը և ի՞նչ փոխադարձ վերաբերմունք կարող է ստանալ Հայաստանը Ադրբեջանի տարածքում, դեռևս լուծված չեն։ Գործարքը նաև չի անդրադառնում Ղարաբաղում նախկինում ապրող ավելի քան 150,000 էթնիկ հայերի ճակատագրին։ Մինչ փախստականներին ներկայացնող խմբերը շարունակում են ձգտել վերադառնալ իրենց տները, Հայաստանի ղեկավարությունը հանել է այդ հարցը բանակցությունների օրակարգից։ Եվրոպացի դիվանագետի խոսքով՝ այս հարցը, կարծես, դատապարտված է մնալու «բաց վերք» հայ հասարակության համար։ Անկախ նրանից, թե երբ կանցկացվի, հանրաքվեն լուրջ ռիսկ է։ Չնայած պաշտոնյաները պնդում են, որ սահմանադրական փոխություններն իրենց սեփական նախաձեռնությունն են, որոնք ծնվել են երկրի կառավարումն արդիականացնելու անհրաժեշտությունից, Հայաստանի վերլուծաբանները նշում են, որ ընտրողները լայնորեն կարծում են, որ գործընթացն իրականում պայմանավորված է Ալիևի ահաբեկչությամբ։ Փաշինյանը, կարծես, հույս ունի, որ կկարողանա աջակցություն ստանալ։ Սակայն նրա քաղաքական կապիտալը կարող է արժեզրկվել. նրա «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը պարտվել է ապրիլին կայացած տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններում, ինչը շատերը մեկնաբանել են որպես նախազգուշացում վարչապետին համապետական ընտրություններից առաջ։ Եթե Փաշինյանը մնա Հայաստանի ամենապահանջված քաղաքական գործիչը, դա հիմնականում պայմանավորված կլինի գրավիչ այլընտրանքների բացակայությամբ։ Բաքվի քաղաքական գործիչները պնդում են, որ ցանկանում են խաղաղություն, բայց նաև պնդում են, որ կարող են գոյատևել առանց դրա։ Ի վերջո, Ադրբեջանն արդեն հասել է այն բանին, ինչը տասնամյակներ շարունակ եղել է իր գերակա ռազմավարական նպատակը։ Խաղաղության հաստատումը նաև ռիսկ է պարունակում Ադրբեջանի ղեկավարության համար՝ կորցնելու այն խթանող գործը, որը երեք տասնամյակ շարունակ հիմք է հանդիսացել կառավարության լեգիտիմության համար. անհրաժեշտությունը՝ բոլոր մյուս սոցիալական և քաղաքական պահանջները ստորադասել Հայաստանի հետ պայքարին։ Լճացումը, որի դեպքում Հայաստանի հետ մրցակցությունը պահպանվում է՝ պարբերաբար լարվածության կտրուկ աճերով, կարող է լավագույնս ծառայել կառավարության ներքին շահերին։ Օգոստոսյան համաձայնագրի միջնորդությամբ՝ ԱՄՆ-ն այժմ որոշակի պատասխանատվություն է ստանձնել բանակցությունների նկատմամբ։ Կան հիմքեր կասկածելու, որ Վաշինգտոնը, և մասնավորապես Թրամփը, կշարունակեն շահագրգռված լինել խաղաղության միջնորդությամբ։ Միևնույն ժամանակ՝ ԱՄՆ քաղաքականության մշակողները պետք է խուսափեն այնպիսի հռետորաբանությունից, որը ենթադրում է, որ իրենց ներգրավվածությունը նպատակ ունի թուլացնել աշխարհաքաղաքական մրցակիցներին՝ Ռուսաստանի և/կամ Իրանի կողմից դիմադրության չբախվելու համար։
