ԱՄՆ Փենսիլվանիա նահանգում 83 տարեկանում մահացել է իսլամական քարոզիչ և FETO շարժման ղեկավար Ֆեթուլլահ Գյուլենը։ Թուրքիայի իշխանությունները նրան մեղադրում են 2016 թվականին ռազմական հեղաշրջման փորձի համար։ Իսկ ո՞վ էր Գյուլենը և ի՞նչ դեր ուներ Թուրքիայի քաղաքական կյանքում։
Ֆեթուլլահ Գյուլենը թուրք քարոզիչ է, աստվածաբան և «Հիզմեթ» շարժման հիմնադիրը, որը հայտնի է նաև որպես գյուլենական շարժում։ Նա մի քանի փուլով ազդել է Թուրքիայի քաղաքական, կրթական և կրոնական կյանքի վրա, սակայն նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հետ նրա հարաբերություններն անցել են մի քանի առանցքային փուլերով՝ համագործակցությունից և անցումային փուլից մինչև ինտենսիվ հակամարտություն և հեղաշրջման փորձի մեղադրանքներ։
Ծնվել է 1941 թվականին՝ Էրզրումի շրջանում։ Գյուլենն իր կարիերան սկսել է որպես քարոզիչ 1960-70-ական թվականներին՝ լինելով իսլամի չափավոր ճյուղի քարոզման ջատագովը՝ կենտրոնանալով մշակույթների և կրոնների միջև երկխոսության ձևավորման վրա:
Սկսած 1970-ականներից, «Հիզմեթ» շարժումը ազդեցություն ձեռք բերեց՝ հիմնելով մասնավոր դպրոցներ, համալսարաններ, բարեգործական կազմակերպություններ, լրատվամիջոցներ և բիզնեսներ ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ արտերկրում: Այն նպատակ ուներ խթանել կրթությունը և կրոնական բարեպաշտությունը, ստեղծեց հավատարիմ հետևորդների ցանց թուրքական պետության ներսում, մասնավորապես ոստիկանությունում, դատական համակարգում և զինվորականության շրջանակներում:
1980-1990-ական թվականներին Գյուլենը ցածր քաղաքական պրոֆիլ էր պահպանում՝ կենտրոնանալով իր գաղափարների տարածման և իր ցանցի ընդլայնման վրա։ Նրա գաղափարախոսությունը խթանում էր իր ազդեցությունը թուրքական հասարակության և քաղաքականության վրա՝ մասնավորապես աշխատելով պետական կառույցներում առկա կադրերի վրա:
2002 թվականին իշխանության եկավ Էրդողանի «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը (AKP): Ի սկզբանե Էրդողանն ու Գյուլենը ընդհանուր նպատակ ունեին՝ նվազեցնելու ռազմական աջակցությունը վայելող աշխարհիկ քաղաքական ուժերի ազդեցությունը։
Գյուլենի շարժումը գործիք էր համարվում զինվորականների քաղաքական ազդեցությունը վերացնելու գործում, «Հիզմեթին» առնչվող գործիչները դատական համակարգում և ոստիկանությունում օգնեցին քրեական պատասխանատվության ենթարկել աշխարհիկ պաշտոնյաներին բարձր մակարդակի գործերում, որոնցից ամենաաղմկոտը Էրգենեքոնի դատավարությունն էր։
Գյուլենը այնպիսի լրատվամիջոցներով, ինչպիսիք էին Zaman թերթը և Samanyolu հեռուստաալիքը, մեծ աջակցություն է ցուցաբերել ԱԶԿ-ին։
Դրա դիմաց ԱԶԿ-ն նպաստեց շարժման ընդլայնմանը կրթության և բյուրոկրատիայի ոլորտում: Դաշինքը հիմնված էր փոխադարձ շահի վրա. Էրդողանի կուսակցությունը ցանկանում էր ամրապնդել իշխանությունը, մինչդեռ Գյուլենը նպատակ ուներ մեծացնել շարժման ազդեցությունը պետության ներսում:
Ժամանակի ընթացքում ԱԶԿ-ն ավելի գերիշխող էր դառնում, ինչը բերեց լարվածության Էրդողանի և Գյուլենի շարժման միջև։ Գյուլենականները, որոնք տեղավորվել էին պետական կարևոր կառույցներում, սկսեցին ինքնուրույն գործել՝ ինչը տագնապի առիթ հանդիսացավ Էրդողանի համար։
Անդառնալի կետը դարձավ կառավարության կողմից շարժման կրթական ազդեցության սահմանափակումը․ 2013 թվականին որոշվեց որոշվեց փակել մասնավոր ուսումնական կենտրոնները որոնք «Հիզմեթ» ցանցի կարևոր մասն էին կազմում:
2013 թվականի դեկտեմբերին Գյուլենի շարժման հետ առնչություն ունեցող ոստիկաններն ու դատական մարմինները սկսեցին զանգվածային կոռուպցիոն հետաքննություն՝ ուղղված Էրդողանի մերձավոր շրջապատին, ներառյալ նրա որդուն: Էրդողանը սա գնահատեց որպես գյուլենականների կողմից կազմակերպված հեղաշրջման փորձ՝ իր կառավարությունը խարխլելու նպատակով։
Ի պատասխան՝ Էրդողանը մեղադրեց Գյուլենի շարժմանը «խորքային պետություն» լինելու ձգտման մեջ՝ նախաձեռնելով բռնաճնշումներ՝ կասկածյալ գյուլենականներին մաքրելով դատական համակարգից, ոստիկանությունից և պետական այլ կառույցներից։
Գյուլենը, ով 1999թ.-ից ապրում էր ԱՄՆ-ում, հերքել է իր մասնակցությունը կոռուպցիոն հետաքննությանը և դրան հաջորդած քաղաքական սկանդալներին: Այնուամենայնիվ, Էրդողանի կառավարությունը սկսեց նրան դիտարկել որպես պետության կայունության էկզիստենցիալ սպառնալիք։
2016 թվականին թուրքական բանակի ներսում ձևավորված խումբը հեղաշրջման փորձ կատարեց Էրդողանի կառավարության դեմ։ ԱԶԿ-ն Գյուլենին մեղադրեց զինված ուժերում իր հավատարիմ կադրերի միջոցով հեղաշրջման փորձը կազմակերպելու համար։
Թեև Գյուլենը հերքում էր իր մասնակցությունը հեղաշրջման փորձին, թուրքական կառավարությունը նրա շարժումը որակեց որպես ահաբեկչական կազմակերպություն և պահանջեց ԱՄՆ-ից արտահանձնել նրան, այս հարցում Թուրքիան այդպես էլ մերժված մնաց։
Ձախողված հեղաշրջումից հետո Էրդողանը լայնածավալ զտումներ սկսեց Գյուլենի ենթադրյալ հետևորդների շրջանակում՝ ռազմական, դատական, կրթական ոլորտի և պետական կառավարման մարմիններից։ Հազարավոր մարդիկ ձերբակալվեցին կամ հեռացվեցին աշխատանքից, իսկ շատերն ապաստան խնդրեցին արտասահմանում:
Գյուլենի շարժման հետ կապված դպրոցները, լրատվամիջոցները և բիզնեսները փակվեցին, իսկ Թուրքիայի և ԱՄՆ-ի հարաբերությունները սրվեցին արտահանձնման վեճի պատճառով։
Գյուլենը մինչև կյանքի վերջ մնաց Փենսիլվանիայում։
Էրդողանը մինչև հիմա էլ պահպանում է «FETÖ-ի սպառնալիքը» որպես քաղաքական հաղթաթուղթ՝ ընդդիմության նկատմամբ ճնշումներն արդարացնելու և պետական կառույցների նկատմամբ վերահսկողությունը խստացնելու համար։
Էրդողան-Գյուլեն մրցակցության հետևանքները վերափոխել են Թուրքիայի քաղաքական լանդշաֆտը: Էրդողանի իշխանության համախմբումը մեծացրեց ավտորիտար միտումները, իսկ զտումները խորապես թուլացրին քաղաքացիական հասարակությունը, դատական համակարգը և հասարակական ինստիտուտները։
Ֆեթուլլահ Գյուլենի և Էրդողանի հարաբերությունները ռազմավարական դաշինքից վերածվեցին դաժան թշնամանքի, ընդ որում երկու գործիչները զգալիորեն ազդեցին ժամանակակից թուրքական քաղաքականության վրա։
Այն, ինչ սկսվեց որպես «աշխարհիկ իսթեբլիշմենտի» կազմաքանդմանն ուղղված համագործակցություն, վերածվեց կատաղի մրցակցության, որը հանգեցրեց ձախողված հեղաշրջման փորձի, զանգվածային զտումների և երկարատև քաղաքական հետևանքների: Գյուլենի շարժումը, որը ժամանակին Թուրքիայի քաղաքական ասպարեզում կարևոր գործոն էր, այդ ժամանակվանից մնաց լուսանցքում, մինչդեռ Էրդողանը դարձավ ավելի ու ավելի դոմինանտ դեմք:
Վարդան Պապիկյան
