Ադրբեջանի նավթային եկամուտների առաջնային շահառուները երկրի իշխող էլիտաներն են․ Carnegie

Ադրբեջանի կողմից ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության կոնֆերանսի գագաթնաժողովը հյուրընկալելը զգալի ուշադրության կենտրոնում է հայտնվել՝ և՛ մարդու իրավունքների վիճակի, և՛ նավթային պետություն լինելու պատճառով, գրել է Carnegie վերլուծական կենտրոնը։ Այն լայնածավալ վերլուծություն է ներկայացրել Ադրբեջանի նավթային ընկերության և քաղաքական էլիտաների կապի միջև։

Ինչպես նշվել է, Ադրբեջանի նավթի և բնական գազի հանքավայրերի գործունեությունը վերահսկվում է Ադրբեջանի պետական նավթային ընկերության (SOCAR) կողմից: SOCAR-ը ներգրավված է Ադրբեջանի նավթի և գազի հայտնաբերման, արդյունահանման, փոխադրման և վաճառքի մեջ՝ ինչպես ներքին, այնպես էլ միջազգային մակարդակով: SOCAR-ը նաև կառավարում է երկրի հին նավթային հանքավայրերի փոքր մասը: Ավելի կարևոր է, որ նա համատեղ բաժնետոմս ունի Ադրբեջանի արդյունահանման բաշխման բոլոր համաձայնագրերում, որոնք պայմանավորվածություններ են սահմանում SOCAR-ի և արտասահմանյան նավթային ընկերությունների միջև՝ երկրի ամենամեծ հանքավայրերը հետազոտելու և զարգացնելու համար: Ընկերության լայնածավալ գործունեությունն այն դարձրել է ոչ միայն Ադրբեջանի խոշորագույն գործատուն, այլև՝ երկրի պետական եկամուտների ամենամեծ աղբյուրը:

Ակնկալվում է, որ 2024 թվականին միայն SOCAR-ից վճարումները կկազմեն կառավարության ընդհանուր եկամտի 7 տոկոսը։

Ադրբեջանի նավթարդյունաբերությունը և քաղաքական կառույցները սերտորեն կապված են։ Նախագահ Իլհամ Ալիևը զբաղեցրել է SOCAR-ի փոխնախագահի պաշտոնը 1994-ից մինչև 2003 թվականը: Ավելի պաշտոնական, SOCAR-ի ղեկավարը ուղղակիորեն ենթարկվում է երկրի նախագահին, ով իրավասու է նշանակել և ազատել ընկերության ղեկավար մարմինների, ներառյալ վերահսկիչ և կառավարման խորհուրդների անդամներին: SOCAR-ի արտադրության բաշխման բոլոր համաձայնագրերը պահանջում են նախագահի հաստատումը։ Թեև Ադրբեջանի խորհրդարանը նույնպես իրավասու է ստուգել այդ գործարքները, գործնականում այն չի իրականացնում էական վերահսկողական դեր: Կառավարությունը բացառել է այլ շահագրգիռ կողմերին, ինչպիսիք են ընդդիմադիր կուսակցությունները և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները, ռեսուրսների կառավարման գործընթացներից։

Նախագահի ղեկավարությամբ է գործում նաև Ադրբեջանի պետական նավթային հիմնադրամը (SOFAZ): Իրականում այն մասամբ օգտագործվել է բյուջեի կարճաժամկետ պակասուրդները ծածկելու և հանրային ենթակառուցվածքային զանգվածային նախագծերը ֆինանսավորելու համար:

Ներկայում SOFAZ-ը, որը կառավարում է 57 միլիարդ դոլարի պահուստները, իրավաբանորեն անջատված է Ադրբեջանի կառավարությունից և Կենտրոնական բանկից: Այնուամենայնիվ, նախագահը նշանակում և կարող է պաշտոնանկ անել հիմնադրամի գործադիր տնօրենին և հաստատում է նրա վերահսկիչ խորհրդում նշանակումները, ինչպես նաև անկախ աուդիտորին, որն ուսումնասիրում է SOFAZ-ի հաշիվները: Ալիևը նաև վերահսկում է հիմնադրամի ռազմավարական ուղղությունը և ծախսերը, ներառյալ հիմնադրամից պետական բյուջե կատարվող փոխանցումները։ Այսպիսով, SOFAZ-ը գործում է որպես նավթի վարձավճարների բաշխման և ռեժիմի հովանավորչական ցանցերի ֆինանսավորման հիմնական օղակ:

Պետությունից բացի, Ադրբեջանի նավթային բումի առաջնային շահառուները եղել են երկրի իշխող էլիտաները։ Ադրբեջանի նավթարդյունաբերության ոլորտում կոռուպցիայի մասին մեղադրանքները սկիզբ են առել 1990-ականների սկզբնական ներդրումային գործարքներից:
Վերնախավերը նաև օգուտ են քաղել պետության կողմից ֆինանսավորվող հանրային նախագծերից: Ադրբեջանի իբր մասնավոր հատվածը կառուցված է մի շարք խոշոր հոլդինգային ընկերությունների շուրջ, որոնք աչքի են ընկնում քաղաքական էլիտայի հետ սերտ կապերով: Օրինակ՝ Pasha Holding-ը, որը կապված է առաջին տիկին Մեհրիբան Ալիևայի ընտանիքի՝ Փաշաևների հետ, ներդրումներ ունի ճանապարհորդության, ապահովագրության, բանկային, մանրածախ առևտրի, անշարժ գույքի և շինարարության ոլորտներում: «Գիլան հոլդինգը», որը հիմնադրել է Քեմալադդին Հեյդարովը, Ադրբեջանի ևս մեկ ամենամեծ և ամենահաջողակ կոնգլոմերատներից է՝ բանկային ոլորտում, շքեղ հյուրանոցներով, ֆուտբոլային ակումբով և շինարարական ընկերություններով։ Հեյդարովը զբաղեցրել է Պետական մաքսային կոմիտեի նախագահի պաշտոնը և արտակարգ իրավիճակների նախարարն է 2006 թվականից։

Մյուս խոշոր հոլդինգային ընկերությունները ներառում են «Ata Holding»-ը, որը հիմնադրվել է 2003 թվականին այն ժամանակվա հարկային նախարար Ֆազիլ Մամեդովի կողմից, ZQAN հոլդինգը, որը կապված է տրանսպորտի նախարար Զիա Մամեդովի հետ մինչև 2017թ-ն և Silk Way Holdings-ը, որի համասեփականատերերը նախագահի դուստրերն են:

Միևնույն ժամանակ, տեղի է ունեցել քաղաքական և տնտեսական կյանքի աճող կենտրոնացում իշխող ընտանիքի շուրջ։ Իլհամ Ալիևը պաշտոնավարել է հինգ ժամկետ անընդմեջ։ 2024 թվականի փետրվարին կայացած նախագահական ընտրություններում նա վերընտրվել է ձայների 92 տոկոսով։ 2016 թվականի հանրաքվեով նախագահական ժամկետը երկարացվել է հինգից յոթ տարի և ստեղծվել է փոխնախագահի պաշտոնը: Առաջին տիկինը՝ Մեհրիբան Ալիևան, այդ պաշտոնը ստանձնել է դրա ստեղծման օրվանից:

Զեկույցները ցույց են տալիս, որ Ալիևների և նրանց մերձավոր գործընկերների հետ կապված կոնգլոմերատները օգտվել են պետական պայմանագրերի արտոնյալ հասանելիությունից: Ադրբեջանական նավթային բումի շնորհիվ այս ընկերություններն իրավունք են ստացել իրականացնել խոշոր շինարարական և ենթակառուցվածքային նախագծեր՝ հաճախ անթափանց գործընթացների միջոցով։

Եվրոպան չպետք է ընկնի Ադրբեջանի կառավարման մարտահրավերների վրա աչք փակելու ծուղակը։ Շատ կարևոր է, որ Ադրբեջանի տնտեսության դիվերսիֆիկացման և ապակենտրոնացման ուղղությամբ աշխատանքները ուղեկցվեն բարեփոխումներով, որոնք ապահովում են բոլոր քաղաքացիների շահերը: Այդ նպատակով ԵՄ-ն պետք է պնդի համատեղ ենթակառուցվածքային նախագծերի բաց, թափանցիկ մրցույթների միջազգային չափանիշների վրա՝ ուղեկցվող հաշիվների և ներդրումների համապատասխան մոնիթորինգով: