Սահմանի երկայնքով լարվածության աճը մեծացնում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նոր բախումների ռիսկը․ Reuters-ի ռեպորտաժը Խնածախից

Խնածախի բնակիչների համար մթնշաղն անհանգիստ ժամանակ է. գրել է Reuters-ը։

Տեղացիների խոսքով՝ ամեն երեկո՝ ժամը 22:00-ի սահմաններում, Հայաստանի փոքրիկ գյուղում ավտոմատի կրակոցների ձայներ են լսվում ՝ ադրբեջանական զորքերի կրակոցների ձայնը սահմանի մյուս կողմում գտնվող իրենց դիրքերից դեպի գիշերային երկինք։

Գնդակները պարբերաբար տներին են հարվածում՝ չնայած մինչ այժմ ոչ ոք չի տուժել, նշել են գործակալության հետ զրուցած գյուղացիները։

«Շատ լարված է, քանի որ տանը երեխաներ, փոքրիկներ և տարեցներ կան», – նշել է 66-ամյա թոշակառու մեխանիկ Կարո Անդրանյանը։

Նրա մուտքի դռնից հարյուր մետր հեռավորության վրա՝ բլրի լանջին, ադրբեջանական ռազմական դիրքը հիշեցնում է Հայաստանի դառը հակառակորդի մոտիկության մասին։ Խիստ ռազմականացված 1000 կմ երկարությամբ սահմանը փակ է 1990-ականների սկզբից։ Վերջին 40 տարիների ընթացքում երկրները երկու խոշոր պատերազմ են մղել՝ անկայունացնելով Կովկասը՝ տարածաշրջան, որը տանում է դեպի Եվրոպա խոշոր նավթագազատարներ և ռազմավարական նշանակություն ունի Ռուսաստանի, Իրանի և Թուրքիայի համար։

Reuters-ի հետ զրուցած երկու փորձագետների խոսքով՝ սահմանի երկայնքով լարվածության աճը մեծացնում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նոր բախումների ռիսկը, քանի որ նրանք մոտենում են դժվարին խաղաղության գործընթացի կարևորագույն հանգրվանին։

Մարտին երկու կողմերը հայտարարել են, որ համաձայնեցրել են խաղաղության պայմանագրի ուրվագիծը, որը կարող է ստորագրվել 2026 թվականին, ինչը հաշտեցման հույսեր է ներշնչում։ Նախագիծը նախատեսում է, որ երկու կողմերը սահմանազատեն իրենց ընդհանուր սահմանը և պահանջում է, որ Հայաստանը փոփոխություններ կատարի իր սահմանադրությունում՝ նախքան Ադրբեջանի կողմից համաձայնագրի վավերացումը։
Սակայն այդ ժամանակվանից ի վեր սահմանի երկայնքով հրադադարի խախտումների մասին հաղորդագրություններն աճել են՝ ամիսներ տևած համեմատական լռությունից հետո։

Բնակիչների կարծիքով՝ գիշերային կրակոցները նպատակ ունեն վախեցնելու գյուղացիներին և այնտեղ տեղակայված հայկական զորքերի փոքր կայազորին։ Գյուղը, որի բնակչությունը կազմում էր 1000 մարդ, դատարկվում է, քանի որ տեղացիները վախենում են հակամարտության վերսկսումից։

2020 թվականից ի վեր եռացող հակամարտությունը վճռականորեն փոխվել է Ադրբեջանի օգտին, քանի որ նավթի և գազի արտադրողը վերադարձրել է 1990-ականներին կորցրած տարածքները և աստիճանաբար վերականգնել է վերահսկողությունը Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի նկատմամբ, որտեղ էթնիկ հայերը փաստացի անկախություն էին հաստատել Խորհրդային Միության փլուզումից ի վեր: 2023 թվականին այն գրավել է ամբողջ Ղարաբաղն, ինչը տարածքի 100,000 էթնիկ հայերին ստիպել է զանգվածաբար փախչել Հայաստան:

ԱՄՆ պետքարտուղար Մարկո Ռուբիոն անցյալ ամիս Կոնգրեսի լսումների ժամանակ հայտարարել է, որ երկու կողմերի միջև պատերազմի «իրական ռիսկ» կա: Նա նշել է, որ ԱՄՆ-ն ցանկանում է, որ Ադրբեջանը «համաձայնի խաղաղության համաձայնագրի, որը նրանց չի ստիպի ներխուժել հարևան երկիր՝ Հայաստան»:

Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, որը իշխանության գլխին է 2003 թվականից, հունվարին հայտարարել է, որ Հայաստանը ներկայացնում է «ֆաշիստական սպառնալիք», որը պետք է ոչնչացվի։

Լոնդոնի «Չաթեմ Հաուս» վերլուծական կենտրոնի Հայաստանի և Ադրբեջանի փորձագետ Լորենս Բրոերսը կարծում է, որ չնայած լայնածավալ պատերազմի վերադարձը հնարավոր է, ավելի տեղայնացված բախումներն ավելի հավանական են։
Նրա խոսքով՝ Ադրբեջանը, որի 10 միլիոն բնակչությունը երեք անգամ ավելի է, քան Հայաստանինը, քիչ խթաններ ունի արագ համաձայնելու խաղաղության պայմանագրին և փոխարենը կարող է հույսը դնել ավելի փոքր մասշտաբի սրացումների վրա՝ իր հարևանին ստիպելու բանակցություններում հետագա զիջումների գնալ։

Հարավային Սյունիք նահանգը գտնվում է վեճի կենտրոնում և այնտեղ է գրանցվում հրադադարի խախտումների մեծ մասը։
Սյունիքը արևելքում Ադրբեջանի հիմնական մասը բաժանում է արևմուտքում գտնվող Նախիջևանի ադրբեջանական էքսկլավից։ Այն նաև կարևոր առևտրային ուղի է ապահովում Հայաստանի համար դեպի Իրան, որին այն սահմանակից է հարավում։Ադրբեջանը 2020 թվականից ի վեր պահանջել է, որ Հայաստանն իրեն միջանցք տրամադրի Սյունիքով դեպի Նախիջևան։ Բաքուն հայտարարել է, որ անցումը կմնա հայկական տարածք, բայց մայրաքաղաք Երևանից կունենա նվազագույն վերահսկողություն։

Բացի Ադրբեջանի հետ սահմանից՝ Հայաստանի սահմանը Բաքվի մտերիմ դաշնակից Թուրքիայի հետ նույնպես փակ է, ինչն Իրանի հետ սահմանը դարձնում է առևտրի համար կենսական նշանակություն ունեցող։ Սյունիքի միջով անցնող միջանցքը կարող է վտանգել նրա մուտքը դեպի հեռավոր, լեռնային սահման։

Հայաստանն ու Իրանը ջերմ հարաբերություններ ունեն՝ չնայած Հայաստանի քրիստոնեական կրոնին և ավելի ու ավելի արևմտամետ կողմնորոշմանը։ 2022 թվականին Իրանը Հայաստանի չորրորդ խոշորագույն ներմուծման աղբյուրն էր։ Մայիսին Թեհրանի պաշտպանության նախարարն այցելել է Երևան՝ վերահաստատելով Իրանի դեմ լինելը տարածաշրջանում սահմանների վերագծմանը։

Դիլեման սրվում է Հայաստանի լարված հարաբերություններով ավանդական դաշնակից Ռուսաստանի հետ, որը դեմ է Արևմուտքին մերձենալու Հայաստանի ձգտմանը, և որը խորացրել է իր կապերը Ադրբեջանի հետ։

Հայաստանի ամենահարավային ծայրում գտնվում է պատմական Մեղրի քաղաքը՝ Իրանի դարպասը:
Ադրբեջանից ընդամենը 16 կմ հեռավորության վրա գտնվող 4000 բնակչություն ունեցող քաղաքի առօրյա կյանքը ստվերվել է Բաքվի հետ լարվածության պատճառով, նշել է փոխքաղաքապետ Բագրատ Զաքարյանը:

«Հաշվի առնելով Ղարաբաղում տեղի ունեցած վերջին իրադարձությունները և Ադրբեջանի նախագահի ասածները, կա վախի զգացում», – նշել է Զաքարյանը։