ԱՄՆ-Հայաստան-Ադրբեջան համաձայնագիր. աշխարհաքաղաքական վերադասավորու՞մ, թե՞ պարզապես հաջորդ քայլ․ MEPEI

 2025 թվականի օգոստոսի սկզբին ԱՄՆ նախագահ Թրամփի միջնորդությամբ ՀՀ-ի և Ադրբեջանի միջև կնքված եռակողմ համաձայնագիրը հանրությանը ներկայացվեց որպես «խաղաղության խոստում» կամ «խաղաղության համաձայնագիր», մինչդեռ այս համաձայնագրի հետևանքները, կարծես, ավելի նշանակալի են ավելի լայն աշխարհաքաղաքական լանդշաֆտում։ Այս մասին նշվել է Բուխարստում գործող Մերձավոր Արևելքի քաղաքական և տնտեսական ինստիտուտ (Middle East Political and Economic Institute) վերլուծության մեջ։

Ինչպես նշվել է, ԱՄՆ-ն, բացի եռակողմ համաձայնագրից, ստորագրել է երկկողմ համաձայնագրեր երկու երկրների հետ տնտեսական կապերի զարգացման վերաբերյալ։ Վերացվել են ԱՄՆ-ի և Ադրբեջանի միջև ռազմական համագործակցության որոշակի սահմանափակումներ, և Հայաստանը Վաշինգտոնին շնորհել է «բացառիկ իրավունքներ» երկաթուղային միջանցքի նկատմամբ, որը կապում է Ադրբեջանի մայրցամաքը Նախիջևանի էքսկլավի հետ։

Ըստ վերլուծության՝ Ռուսաստանի Դաշնության, Թուրքիայի և Իրանի բնակչությունն ու տնտեսությունները կարևոր գործոններ են, որոնք պետք է հաշվի առնել տարածաշրջանի նկատմամբ ամերիկյան և այլ արտաքին շահագրգռվածությունը գնահատելիս։ Չկան ուղղակի տնտեսական խթաններ «Զանգեզուրի միջանցքում», այսինքն՝ TRIPP-ում, ներդրումներն առաջնահերթ դարձնելու համար, երբ հաշվի են առնվում Արևմուտքի և, մասնավորապես, ԱՄՆ-ի առջև ծառացած այլ աշխարհաքաղաքական մարտահրավերները 2025 թվականի դրությամբ։ Ավելին, երրորդ կողմերի համար բացակայում է ռազմավարական, տնտեսական շահույթը՝ երկրորդային կամ նույնիսկ երրորդային առևտրային ուղու մեջ ներդրումներ կատարելիս՝ հաշվի առնելով դրա գտնվելու վայրը և տարածաշրջանային զարգացման ներուժը՝ համեմատած Չինաստանի «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնության կամ մրցակից նախագծերի հետ։ Հետևաբար, նկատառումները բացառապես աշխարհաքաղաքական, ռազմավարական են և կապված են ֆոնային դինամիկայի հետ, ինչպես, օրինակ, Խորհրդային Միության ազդեցությունն իր ներկայիս սահմանների շուրջ ամերիկյան և դաշնակից ազդեցությամբ փոխարինելու երկարաժամկետ գործընթացը, Իրանի շրջապատումը և ամերիկյան վերահսկողությունը մեծացնելը այն տարածաշրջանում, որը կարող է լինել Չինաստան-Եվրոպա ցամաքային երթուղիներով առևտրի բանալին։

Բացի լոգիստիկ առավելությունից և Նախիջևանի հետ Թուրքիայի առևտրային հնարավորություններից՝ այս երթուղին նաև Ադրբեջանին տրամադրում է համեմատաբար պարզ մուտքի ուղի դեպի իր էքսկլավ՝ զարգացման, անվտանգության և ռազմական հետևանքներով: Հետևաբար, Ադրբեջանի ազդեցությունը, կարծես, ընդլայնվում է:
Թուրքիան, ևս անկասկած, նախատեսում է ընդլայնել իր ազդեցությունը արտասահմանում, և Ադրբեջանը կարևոր ճակատ է։

«Արդյո՞ք Հայաստանը պահպանում է, այսպես կոչված, «ինքնիշխանությունը» տրանսպորտային միջանցքի նկատմամբ, որի համար ԱՄՆ-ն ստացել է «բացառիկ իրավունքներ», դե յուրե հարց է, այլ ոչ թե՝ դե ֆակտո հետևանքների ամբողջություն։ Այս տեսանկյունից՝ Թուրքիան չի կարողանա վերահսկել Ասիայից Հարավային Կովկասով անցնող ավելի երկար առևտրային ուղին, և տարածաշրջանային երկրները զիջեցին իրենց ազդեցությունն ու վճռականությունն ԱՄՆ-ին ՝ այս համագործակցությունը հնարավոր դարձնելու համար», – նշվել է հոդվածում։
Թուրք ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ Դողու Փրինսեքը համարում է, որ ԱՄՆ վերահսկողության տակ գտնվող «Զանգեզուրի միջանցքը» կարող է սպառնալիք ներկայացնել թուրքական և իրանական շահերի համար՝ տարածաշրջանում արտաքին միջամտության պատճառով, թեպետ, թուրքական իշխանության ներկայացուցիչները, կարծես, չեն կիսում այս տեսլականը։

Իրանի տեսակետն «առևտրային ուղու» մեջ Ամերիկայի ներգրավվածության վերաբերյալ հիմնարարապես տարբեր է: Վերջերս հայտարարված գործարքի և Հայաստանի հետ սահմանին Ամերիկայի առաջիկա ժամանման մասին իրանական հաղորդագրություններն իրավիճակը ներկայացրել են որպես մեծ տերությունների դիմակայության հաջորդ քայլ և որպես զարգացում, որը Իրանը կարգելափակի «Ռուսաստանի հետ կամ առանց դրա»։

Որպես Հայաստանի և Ադրբեջանի խոշոր հարևան՝ Իրանը փորձել է պահպանել հավասարակշռված մոտեցում, սակայն Ադրբեջանը, կարծես, կորցրել է իր վստահությունն իրանական առևտրային հեռանկարների նկատմամբ՝ Իրանի տարածքում վերջերս տեղի ունեցած անվտանգության խախտումների պատճառով։

Ավելին, ցանկացած տարածաշրջանային գործարք, լինի դա առևտրի, անվտանգության կամ որևէ այլ բանի համար, կարող է պահանջել, որ Ադրբեջանը և Հայաստանը առնվազն ավելի շատ քննարկումներ անցկացնեն ամերիկացիների հետ և նույնիսկ հաստատում խնդրեն, եթե անվտանգության կախվածության շեմը բավականաչափ բարձրանա:
Ռուսաստանի Դաշնությունն ու Չինաստանը, անկասկած, տուժել են այս զարգացումից։ Հետևաբար, Հարավային Կովկասում ամերիկյան մշտական ներկայությունը կլինի նշանակալի, շատ հավանական է, որ հետևանքային տարածաշրջանային մակարդակով, հատկապես Իրանի համար։

Մինչ Արևմուտքը, կարծես, իր ազդեցության ընդլայնումն է իրականացնում դեպի արևելք, Ռուսաստանի Դաշնությունը, կարծես, սկսում է դեմ լինել այս ընդլայնմանը՝ վաղուց հայտարարված անվտանգության մտահոգությունների պատճառով։