Մեկ տարի անց այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը գրավեց Լեռնային Ղարաբաղը, վտարելով ողջ հայ բնակչությանը, Բաքուն դեռևս ունի գրեթե բոլոր խաղաքարտերը Երևանի հետ հարաբերություններում։ Այս մասին գրել է Carnegie կենտրոնի վերլուծաբան Թոմաս դե Վաալը։ Նրա խոսքով՝ Ղարաբաղի երկար ու ողբերգական պատմությունը բազմաթիվ բաց վերքեր է թողնում։ Այդուամենայնիվ , դեռևս առկախ է մնում հարցը, թե այսքան դառնությունից հետո Հայաստանն ու Ադրբեջանը կարող են արդյո՞ք կարգավորել հարաբերությունները։ Բաքուն շատ քիչ գին է վճարել իր ռազմական գործողությունների համար և ստացել է նոյեմբերին կայանալիք COP29 կլիմայական համաժողովում տասնյակ երկրներ հյուրընկալելու պատիվը:
Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը շարունակում է մնալ հիմնական արբիտրը և որոշում կայացնողը։ Նա կարծես չի շտապում և խաղում է ժամանակի վրա։ Ալիևը չի մեղմացրել իր հռետորաբանությունը հայերի նկատմամբ և շարունակում է կրկնել պնդումները, թե Հայաստանն իրականում «արևմտյան Ադրբեջան» է։
Հայերի համար Լեռնային Ղարաբաղի վերջը մարդասիրական աղետ էր, քանի որ 100,000 մարդ կորցրել է իր տունը։ Այնուամենայնիվ, այն միջազգային մակարդակով ավելի քիչ ուշադրության է արժանացել, քան պետք է ունենար՝ Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի պատերազմի և Իսրայել-Գազայի պատերազմի պատճառով, որը բռնկվեց կարճ ժամանակ անց: Աշխարհը բավականին արագ անցավ այլ հարցերի:
«Անգամ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, հազիվ է բարձրացնում Ղարաբաղի հարցը։ Նա հասկացնում է, որ իր թիվ մեկ առաջնահերթությունը Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորող համաձայնության ձեռքբերումն է։ Նրա հաշվարկն այն է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը չի կարողանա գոյատևել և ազատվել Ռուսաստանից վտանգավոր գերկախվածությունից, քանի դեռ չի գերակայել «իրական» Հայաստանը: Ուստի՝ վերջին տարում նա մի շարք զիջումների է գնացել Ադրբեջանին՝ գործարքն ապահովելու նպատակով», – գրել է Վաալը:
Վերլուծաբանի կանխատեսմամբ՝ առաջիկա մի քանի ամիսների ընթացքում Ալիևը կսպասի, թե ինչպե՞ս կանցնի Բաքվում COP-ի գագաթնաժողովը, ինչպիսի՞ն կլինի ԱՄՆ ընտրությունների արդյունքը, և ի՞նչ կարող է ակնկալել Ռուսաստանից, Թուրքիայից և ԵՄ-ից:
Վերջին մի քանի ամիսների ընթացքում Ալիևը բարձրացրել է նոր խնդիր՝ Հայաստանից պահանջելով փոխել սահմանադրությունը։ Անկախ նրանից, թե ինչ հիմքեր ունեն այս պնդումը, Հայաստանի որևէ ղեկավարի համար շատ դժվար կլինի անցկացնել սահմանադրական հանրաքվե, որը թելադրված է Ադրբեջանի կողմից:
Միջազգային դիվանագիտությունը նույնպես բավականին լուռ է։ Վերլուծաբանը նաև մտահոգություն է հայտնել բանակցվող համաձայնագրի կայունության առումով:
Կարևորագույն հարցերից մի քանիսը հանվել են տեքստի նախագծից և հետաձգվել հետագա քննարկման համար: Մասնավորապես, խոսքն, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի» մասին է։
Ավելի լայն իմաստով, դժվար է այս փաստաթուղթը խաղաղության համաձայնագիր անվանել, երբ հասարակության մեջ այդքան քիչ ներգրավվածություն կա և գրեթե ջանք չկա հաղթահարելու տրավմաները և պատմական խեղաթյուրումները:
Անհանգստացնող է, որ օգոստոսին ադրբեջանական իշխանությունները ձերբակալել են Պրահայում բնակվող ադրբեջանցի ասպիրանտ Բահրուզ Սամադովին, ով ակտիվորեն մասնակցել է հայերի հետ երկխոսության նախագծերին և քննադատել է իր կառավարության ավտորիտար գործելաոճը:
Բացի այս ամենից՝ Ռուսաստանը դեռ ունի իր օրակարգը։ Օգոստոսին Վլադիմիր Պուտինը կատարել է իր առաջին պետական այցը Բաքու վերջին վեց տարվա ընթացքում՝ ընդգծելով Ադրբեջանի կարևորությունը Ռուսաստանի Հյուսիս-Հարավ նախագծի համար։ Այդ ծրագրերը սերտորեն կապված են Հայաստան-Ադրբեջան համաձայնագրի աշխարհագրության հետ։ Պուտինը չի հրաժարվել ռուսական անվտանգության ուժերի կողմից միջանցքը վերահսկելու նպատակից, իսկ Ադրբեջանը մինչ այժմ հրապարակավ չի ընդդիմանում դրան:
Եթե նույնիսկ եվրոպական երկրները չլինեն Հայաստան-Ադրբեջան բանակցային սեղանի շուրջ, նրանք առանցքային դեր կունենան ցանկացած համաձայնագրի տեղում գործելու հարցում։
Երկար տարիներ արևմտյան ռազմավարության թերությունն էր հայ-ադրբեջանական հակամարտությունն անտեսելը կամ դիվանագետների փոքր խմբին թղնելը:
COP-ը կարող է առիթ հանդիսանալ խաղաղության օրակարգն իրականացնելու համար:
Առանց արևմտյան դերակատարների նախաձեռնողական քաղաքականության, որը կզսպի բռնությունը և կխրախուսի կողմերին համաձայնության հասնել, չլուծված հակամարտությունը, շատ հավանական է, որ ապագայում վերադառնա վրեժխնդրությամբ:
